پژوهش واژه‌ای فارسی است که اسم مصدر از پژوهیدن و پژوهش کردن هست. این واژه در لغت‌نامه دهخدا به جستجو، پی‌جویی معنا شده است.[1] البته کلمه تحقیق در عربی معادل این واژه فارسی است که از ریشه «ح ق ق» گرفته‌شده و ازنظر اصطلاحی عبارت است از « تلاش فکری منظم و روشمند و پرسش محور ، برای یافتن پاسخ و دست یابی به حقیقت است که بر مبنای استدلال عالمانه و شواهد و منابع متعدد و معتبر انجام می گیرد تا نظر حق اثبات و نظر باطل نفی گردد..»2پژوهش بر اساس هدف به بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای و ازنظر گردآوری اطلاعات به کتابخانه‌ای و میدانی قابل‌تقسیم است.
یکی از مهارت‌های موردنیاز در پژوهش و مراحل مهیاسازی آن، مرحله به اجرا نهادن تحقیق یا پژوهش است. پس از انتخاب موضوع و شاکله بندی آن به‌صورت طرح و مشخص نمودن روش تحقیق، مرحله شناخت منابع و مطالعه آن‌ها البته به‌صورت فیش‌برداری یا یادداشت‌برداری نمود پیدا می‌کند.شکی نیست که درستی و رشد پژوهش وابسته به نگارش و ثبت آن در یک اثر نوشتاری است. اثر نوشتاری و مکتوب خوب زمانی ارزشمند خواهد بود که اصول نگارش در آن رعایت شده باشد و در این راه، مطالعه و فیش‌برداری از مطالب قابل بهره‌برداری ما را دررسیدن به اهداف پژوهش و جوابگو بودن به سؤال تحقیق کمک می‌کند.
یادداشت‌برداری و اهمیت آن
در تحقیق ابتدا موضوع و ابعاد آن مشخص‌شده و سپس با منبع شناسی به سراغ مطالعه کتب و منابع موردنیاز تحقیق می‌رویم. پس شروع و آغاز پژوهش بامطالعه و یادداشت‌برداری از مطالب خوانده‌شده یا یافته‌های شخص پژوهشگر است. همه مطالب در فیش‌های تحقیقی که دارای قسمت‌های مختلفی است ثبت می‌شوند.
در اهمیت یادداشت‌برداری می‌توان به این حدیث از پیامبر گرامی اسلام (ص) اشاره نمود که می‌فرمایند: «قیدوا العلم بالکتابه»3؛ «علم را برای خود نگاه‌دارید.» پرسیدند: «چه چیزی علم را نگاه می‌دارد؟» حضرت فرمود: «نوشتن آن» ؛ پس علم را به‌وسیله نوشتن می توان به قیدوبند درآورد. و در حدیث دیگری امام صادق (ع) می‌فرماید: «اکتبوا فانکم لا تحفظون حتی تکتبوا»4؛ «بنویسید؛ زیرا تا ننویسید، چیزی برایتان باقی نخواهد ماند.»
هیچ زمانی وجود ندارد که انسان به‌صورت مطلق از عوامل حواس‌پرتی در امان باشد زیرا همیشه عواملی بروز می‌کنند که مانع تمرکز حواس ما می‌شوند. بهترین و مؤثرترین راه برای مقابله با حواس‌پرتی نوشتن و یادداشت‌برداری مطالبی است که موردنیاز ما در فرآیند پژوهش و تحقیق است.
یادداشت‌برداری صحیح، راهی درست برای تقویت تمرکز فکر و دنبال کردن عقاید و افکار گوینده آن است. آنچه در این مجال ازنظرتان می‌گذرد آشنایی بامهارت فیش‌برداری و یادداشت‌برداری در فرآیند پژوهش و تحقیق است.
یادداشت‌برداری عبارت است از ثبت یافته‌های موردنیاز پژوهشگر، بر روی تکه کاغذهای استانداری به نام برگه یا فیش5تا بتواند به هنگام تجزیه‌و تحلیل یافته‌ها، به‌آسانی، آن‌ها را مورداستفاده قرار دهد و مقاله، تحقیقی خویش را، با استناد به آن برگه‌ها تنظیم نماید.6
در اصطلاح به معنای کاغذ یا مقوایی است که روی آن مطلبی یادداشت می‌شود تا بعداً مورداستفاده قرار گیرد. از یادداشت‌برداری اهدافی چون گردآوری مطالب در فرصت‌های مختلف، استفاده از کمترین فرصت‌ها، آسان نمودن مرور و مطالعه مجدد، تجزیه‌وتحلیل مطالب در فرصت‌های مناسب و جلوگیری از هدر رفت وقت را می‌توان تأمین نمود.7
در هر فیش اطلاعاتی همچون موضوع اصلی و کلی، موضوع جزئی و فرعی، مأخذ و منبع به‌صورت دقیق، عنوان یادداشت، متن مطلب یادداشت شده، شماره‌گذاری برای هر برگه و نام مؤلف در کنار نام منبع لازم است. هم‌چنین در ذکر دقیق منبع، اشاره به شماره جلد، صفحه، ناشر، چاپ چندم باید نوشته شود. گاهی یادداشت‌برداری شما از کتاب نیست بلکه از منابع دیگری همچون نشریه و سایت‌ها و رسانه‌های گروهی است که در این موارد نیز باید مشخصات دقیق آن‌ها ذکر شود.
در یادداشت‌برداری می‌توان به نکاتی همچون: استفاده از برگه، کاغذ مناسب، خط خوانا، عنوان گذاری فیش، ثبت اطلاعات لازم در فیش‌ها و نظم در طبقه‌بندی فیش‌ها اشاره نمود.
استفاده از برگه به‌جای دفتر کار را آسان‌تر می‌کند و کاغذ مناسب نصف یک برگه A4 است و می‌توان فیش‌های تحقیقی را به‌صورت آماده از لوازم‌تحریر فروشی‌ها خریداری نمود. یادداشت‌برداری به‌صورت ناخوانا و بد خط و باعجله موجب می‌شود که در مراجعات بعدی به برگه‌های فیش دچار مشکل شویم و امکان استفاده از فیش کم گردد. عنوان گذاری از اتلاف وقت دریافتن موضوعات فیش‌ها ما را کمک می‌کند.
در فیش‌نویسی هم‌چنین باید به نکاتی مانند عمیق و دقیق بودن، گسترده و به‌اندازه نیاز بودن، مطمئن و از منابع معتبر نوشتن، کافی بودن برای رسیدن به مقصد و هدف پژوهش و منظم و تدوین‌شده بودن یادداشت‌ها دقت نظر داشت.8
انواع و روش‌های یادداشت‌برداری
یادداشت‌برداری به یکی از روش‌های نقل‌قول مستقیم، تلخیص، اقتباس، نظر شخصی صورت می‌گیرد که برای اشراف کامل به انواع آن به‌طور تفصیلی در ذیل به شرح آن پرداخته‌شده است:
الف). نقل‌قول مستقیم: هرگاه محقق مطلبی راهمان گونه که هست از کتاب یا مجله‌ای در تحقیق خود یادداشت کند، به‌طور مثال آیه‌ای را از قرآن یا روایتی را از کتب حدیثی به‌عنوان مستدل و شاهد بیاورد، این نوع یادداشت را در اصطلاح نقل‌قول مستقیم می‌گویند. در این نوع، مطلب را بعد از گذاشتن دونقطه (:) در گیومه («») قرار داده و شماره‌گذاری در پایان گیومه قرار می‌گیرد و در پاورقی مشخصات منبع استفاده‌شده به‌منظور حفظ امانت ادبی نوشته می‌شود.9
اگر مطلب منقول، کوتاه و حدود دو یا سه جمله معمولی است باید داخل علامت برجسته‌نما “ ” یا گیومه « » قرار گیرد. اگر مطلب منقول طولانی و بیش از سه جمله معمولی است، حروف باید ریزتر از سایر حروف متن و در خطوطی بافاصله‌ی کمتر از یکدیگر در
مقایسه با سایر خطوط ذکر گردد. اگر امکان چاپ خطوط با حروف ریزتر وجود ندارد، نقل‌قول در خطوطی بافاصله‌ی کمتر از یکدیگر در مقایسه با سایر خطوط تایپ‌شده تا از متن متمایز گردد.10
ب). نقل‌قول مستقیم با تغییر یا اقتباس: گرفتن اصل مطالب از کتاب و مانند آن، با دخل و تصرف و کم‌وزیاد کردن بعضی مطالب11 البته به‌این‌علت است که گاهی نیاز است که به مطلبی جهت تفهیم بیشتر چیزی افزوده یا کاسته شود لذا باید به‌منظور حفظ امانت ادبی، از علائم خاصی استفاده نماید؛ تا هم مقصود خود را به‌خوبی تفهیم نموده و هم نوشته اصلی را ضایع نکند به همین منظور مطلب را در علامت کروشه []قرار می‌دهد.12
ج). نقل‌قول غیرمستقیم: محقق مطلبی را از کتاب با منبع موردنظر خود مطالعه می‌کند و مفهوم آن را به خاطر سپرده و با انشا و عبارات و کلمات خود آن مفهوم را یادداشت می‌کند.
د). تلخیص یا خلاصه‌نویسی: یادداشت و ثبت فشرده، گزیده‌ی مطالب کتاب و مانند آن، به زبان‌اصلی و به‌گونه‌ای که بیانگر اصول اساسی و مطالب مهم محتوایی باشد.13
ه ). نقد و بررسی و ثبت نظر شخصی: محققان به‌طورمعمول به هر نوشته‌ای بادید یقین نگاه نمی‌کنند و هر مطلبی را صد درصد صحیح نمی‌انگارند لذا بادید انتقادی به نظرات دیگران برخورد می‌کنند، ضمن نقل مطلب، از اهل‌قلم، نظر خود را نیز لحاظ می‌کنند این نوع یادداشت‌برداری را نقد و بررسی می‌گویند.14
پی نوشت ها
1. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، 1338ش، ج 12، ص 316
2. حسین مهدی زاده، راهنمای پژوهش‌نامه نویسی( روش شناسی تهیه پایان نامه)، چ 1، قم: نشرهاجر، 1385، ص 26
3. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، تهران: اسلامیه، ج 58، ص 122/ ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، چ7، تهران: جاویدان، ص 448
4. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چ2، تهران:اسلامیه، 1362ش، ج1،ص51
5. fish واژه‌ای فرانسوی معادل برگه در زبان فارسی است..
6. . محمدحسن عرب، شیوه‌های پژوهش در ادبیات و علوم انسانی، چ 1، تهران: نشر ماندگار، 1380، ص 22
7. فاطمه کبری متولیان و همکاران، روش تحقیق و پژوهش، چ 1، قم: انتشارات نصایح، 1380، ص 65
8. جواد محدثی، روش پژوهش و کلاس داری، چ 1، تهران: سازمان بسیج طلاب و روحانیون، 1384، صص 36-39
9. محمدحسن عرب، همان، ص 25
10. حسین مهدی زاده، همان، ص 149
11. همان، ص 105
12. محمدحسن عرب، همان، ص 25
13. حسین مهدی زاده، همان، ص 105
14. محمدحسن عرب، همان، ص 26
آخرین نظرات